ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Առնջկուս 16 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Արծկե (Գավառ) / Առնջկուս (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Արծկե քաղաքից 28 կմ, իսկ հարևան Առեն գյուղից՝ միայն 3,5 կմ արևելք՝ ծովի մակերևույթից 1665-1690 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 68:

Այլ անվանումներ

Զանազան գրավոր աղբյուրներում վկայվել է նաև Առենջկուս, Առընճկուս, Առինչկոս, Առինջկուս, Առնչկուս, Արանչկուս և Արենջ անվանաձևերով: Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Քավուշթուք (Kavuçtuk):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 68:

Պատմություն

Անկասկած, գավառի հնամենի բնակավայրերից է, սակայն գյուղանվան առաջին հիշատակությանը հանդիպում ենք միայն 1425 թ.՝ որպես մի ձեռագրի ստեղծման վայր, ինչպես նաև հաջորդ տարում՝ 1426 թ. (Արծկեում գրված Ճաշոցի հիշատակարանում) «...զռէսն Առընճկուսաց...»:

Հայերեն ձեռագրերի ԺԵ դարի հիշատակարաններ, հ. Ա, Երևան, 1955, էջ 339:
Տե՛ս նաև Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Ե, Երևան, 2009, էջ 653, ձեռ. 1616:
Ցուցակ ձեռագրաց Մշոյ Ս. Առաքելոց-Թարգմանչաց վանքի եւ շրջակայից, Բ մաս, կազմ.՝ Նազարէթ Պ. Մարտիրոսեան, Երուսաղէմ, 1967, էջ 110:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 68:

Առնջկուսի հաջորդ հիշատակությունը մեզ է հասել 1499 թ.-ից. «Եւ աւրինեսցէ Քրիստոս աստուած զԱռընճկուս գեղի քահանայքն՝ զտէր Մինասն, և զտէր Դանէլն, և զռէս Խօշխաբարն, և զՄարտիրոսն, և զայլ մեծ ու փոքրն, զայր և զկին պահէ առողջ՝ հոգով և մարմնով»:

Հայերեն ձեռագրերի ԺԵ դարի հիշատակարաններ, հ. Գ, Երևան, 1967, էջ 277:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 68-69:

1556 թ. գյուղը հիշվում է թուրքական հարկամատյանում հացահատիկային բույսերի՝ ցորենի (2170) և գարու (1080)4, ինչպես նաև խաղողի այգիների համար սահմանված 240 աքչե հարկաչափի (մոտ 4000 որթատունկ) առնչությամբ:

Kılıç O., XVI. Yüzyülda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), Ankara, 1999, s. 23, 197, 202.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 69:

Գյուղը նշվել է նաև 1558 թ. առվույտի հարկի (252 աքչե) կապակցությամբ:

Kılıç O., XVI. Yüzyülda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), Ankara, 1999, s. 225.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 69:

Թուրքական հարկամատյաններում վերջին վկայություններից մեկն էլ 1605 թ.-ից է:

Kılıç O., XVI. Yüzyülda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), Ankara, 1999, s. 23.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 69:

ԺԹ դարում գյուղը հիշվում է որպես անվանի հոգևորականներից մեկի ծննդավայր. «Մկրտիչ ծայրագոյն վարդապետ ի յԱռընջկուս գեղջէն Բզնունեաց, միաբան Լիմ Սբ. անապատիս, այր հանճարեղ, եզակի ատենախոս, հմուտ հին և նոր կտակարանաց: Ութ ամ հովուեաց զՎասպուրական հանդերձ Վարագաւ, յետոյ հրաժարեալ ի յառաջնորդութենէ Վանայ, կարգեցաւ վանահայր Նարեկայ վանից: Վախճանեցաւ ի մէջի յետին աղքատութեան և թաղեցաւ անդ»:

Մատենադարան, ձեռ. 4180, թ. 40 շրջ. (Տևկանց Ե., Գիրք երրորդ՝ Պատմութիւն...):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 69:

Համիդյան ջարդերի ժամանակ՝ 1895 թ. սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին, գավառի հայաբնակ մյուս գյուղերի նման Առնջկուսին էլ աղետի իր բաժինն է հասնում. այն թալանվում և ավերվում է (զոհերի մասին տեղեկությունները պակասում են):

Նօթինկ, Տեղեկագիր Վասպուրականի 1895 թ. սեպտեմբեր և հոկտեմբեր ամիսների, «Հնչակ», 1896, N 8, 15 ապրիլի, էջ 63:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 69:

Ջարդերից հետո առնջկուսցիների միայն մի մասն է կարողանում հարազատ գյուղ վերադառնալ, իսկ մյուսներն էլ հազար ու մի կարիքի մեջ դեգերում են այլուր: Այսպես՝ 1897 թ. մարտի 1-ին առնջկուսցի Մարգար Սիմոնյանը 12 շնչից բաղկացած ընտանիքի համար նպաստ էր խնդրում կաթողիկոսից, 1900 թ. մայիսի 5-ին Մկրտիչ Ղազարյանը՝ 6 ռուբլի՝ հայրենիքում մնացած եղբորն ու քրոջը բերելու, իսկ Անթառամ Մելիքյանը՝ ճանապարհածախս՝ Կարս մեկնելու համար:

Մատենադարան, ց. 46ա (Արխիվ Խրիմյան կաթողիկոսի), թղթ. 101, վավ. 207:
Մատենադարան, ց. 46բ (Արխիվ Խրիմյան կաթողիկոսի), թղթ. 110, վավ. 52
Մատենադարան, ց. 46բ (Արխիվ Խրիմյան կաթողիկոսի), թղթ. 113, վավ. 81-82:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 69:

1903 թ. նոյեմբերի 9-ին առնջկուսցի Աբրահամ Հարությունյանը կաթողիկոսից օգնություն էր հայցում ծանր վիճակում գտնվող բազմանդամ ընտանիքի (10 հոգի) համար, իսկ 1904 թ. ապրիլի 17-ին Դավիթ Սարգսյանը դիմում է որևէ ծառայության ակնկալիքով:

Մատենադարան, ց. 46բ (Արխիվ Խրիմյան կաթողիկոսի), թղթ. 113, վավ. 204
Մատենադարան, ց. 46բ (Արխիվ Խրիմյան կաթողիկոսի), թղթ. 114, վավ. 37-38:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 69:

Ինչպես այլուր, առնջկուսցիներն էլ, տեղյակ լինելով թուրքական բանակում հայերի նկատմամբ ծայրահեղ խտրական վերաբերմունքին, հնարավոր բոլոր միջոցներով փորձում էին խույս տալ զինվորագրումից: Այդ իսկ պատճառով 1908-1914 թթ. գյուղից թուրքական բանակ է զորակոչվում միայն 17 երիտասարդ. «Օսմ. սահմանադրութիւնէն յետոյ հայերը տուած են 17 զօրք, որոնցմէ 7 փախած են գիւղը, բայց յետոյ անոնցմէ 5-ը գիւղի կոտորածի ժամանակ սպաննուեցան դաշտերու մէջ, իսկ 2-ը ազատուեցան, մնացեալ 10 զինուորներէն ո՛չ մի լուր: Այս զինուորներէն զատ, գիւղացիները երբեք չեն ծառայած իբր ամալիա, շնորհիւ իրենց տուած կաշառքներուն»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 274:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 69:

Ծրագրված ցեղասպանության դիվային նախապատրաստությունների սկիզբն Առնջկուսում դրվում է ապրիլի 3-ին: Այս և դեպքերի հետագա զարգացումների մասին խիստ արժեքավոր տեղեկություններ է փոխանցում 1916 թ. օգոստոսի 12-ի դրությամբ Ղզնավուզ գյուղում (այժմ՝ Արմավիրի մարզ, գ. Արագած) հանգրվանած առնջկուսցի Խաչատուր քահանա Զաքարյանցը. «Ապրիլ 3-ին Ալջաւազի ոստիկաններու չաւուշը (տասնապետ)՝ Սիա Ահմէտ, 22 ոստիկաններով Առնջկուս գիւղը կու գայ և հայերուն «բարեկամաբար» կը թելադրէ իրենց զինուած տղամարդիկը դուրս հանել, որովհետև կառավարութիւնը շուտով խուզարկութիւն պիտի կատարէ գիւղը և եթէ զինուած մարդու պատահէ, գիւղացոց վիճակը վատ կըլլայ: Այս առթիւ գիւղին մէջ խորհրդակցութիւն մը կըլլայ: Առնջկուսի մէջ վերաբնակած Աբրօն խուրհուրդ կուտայ մնալ և կռուելով մեռնիլ հայրենական հողին վրայ, փոխանակ Երկիրը լքելու և անզէն ժողովուրդը թողնելու կառավարութեան վատ ախորժակներուն առաջ: Բայց գիւղի իշխանները (Մելիք Ասմար, Գօրոյեան Յակոբ, Մուրատ Կարապետեան) կը մերժեն այդ առաջարկը՝ վստահեցնելով, որ ժողովրդին համար ոչինչ վնաս չկայ: Ապրիլի 5-ի գիշեր 22 առնջկուսցի զինուած տղամարդիկ կերթան Կարաքէշիշ նաւահանգիստը և գիշերով նաւը կը մտնեն: Հազիւ քանի մը քայլ գացեր են ծովափէն, երբ նոյն Սիա Ահմէտ չաւուշը գնդակի կը բռնէ նաւը՝ իբր թէ չգիտենալով, թէ որոնք են նաւով գացողները: Այդ ժամանակ ոզմեցի Աբրօն նաւէն կը պահանջէ պատասխանել թիւրքերուն, բայց արճրացի խմբապետ Օհանը հրաման չէ տուած զարնելու, այլ միայն իրենց զէնքերը ցոյց տալով հասկցուցած են Սիա Ահմէտին, թէ իրենք անոր խորհուրդով հեռացող զինուած գիւղացիներն են: Այդ բանին վրայ թիւրքերը կը դադարեցնեն կրակը: Բայց անոնց գնդակներէն կը վիրաւորուի ոզմեցի Աբրօն (կրծքէն) ու քիչ յետոյ կը մեռնի: Անոր փափաքը՝ գէթ իր վրէժը լուծել Սիա Ահմէտէն, անլսելի կը մնայ: Նաւը ապահով կերպով Լիմ անապատ կը հասնի, և զինուորները այնտեղ կիջնեն ու կը մնան մինչև ռուս բանակին մուտքը Վանի մէջ: Ապրիլ 7-ի առաւօտեան Արճէշէն մարդ մը կու գայ Առնջկուս և կիմացնէ, թէ Արճէշի հայերը կոտորեցին: Քիչ յետոյ Առէն գիւղի ռէսի կինն ալ հևասպառ Արջրա կը հասնի և կը գուժէ, թէ իրենց գիւղի տղամարդիկը կապեցին, տարան եկեղեցւոյ տակ՝ սպաննելու: Ռէսին կինը կը խնդրէ առնջկուսցիներուն՝ երթալ Կարաքէշիշ և Սիա Ահմէտին իմացնելով դէպքը՝ խնդրել, որ ան գայ և ազատէ զիրենք: Առնջկուսցիք շուտով կը լսեն հրացանի ձայներ և կիմանան, որ Առէնի կապուածները արդէն սպաննուեցան: Ատոր վրայ ընդհանուր շփոթութիւն կելնայ գիւղի մէջ, և այլևս կառավարութեան չար դիտաւորութիւնը կը պարզուի: Անմիջապէս գիւղը գտնուած տղամարդիկ զանազան ուղղութեամբ կը սկսին փախչիլ: Մաս մը կերթայ գիւղին հիւսիսը գտնուած Յարութիւնի վանքի փլատակներէն գոյացած խոռոչներու մէջ ծուարելու (այդտեղ ապաստանողներուն թիւը յետոյ հասած է 80-ի՝ շրջակայ գիւղերէն փախած տղամարդկանցով մէկտեղ): Մաս մըն ալ կը փախչի ծովի եզերքն և ջուրը մտնելով՝ անոր բարձր թումբերուն մէջ խոռոչներ կը բանան և մէջը կը մտնեն, չնայած որ սաստիկ խոնաւ էր ներսը և ցեխ: Մի մասն ալ դաշտի առուներու և փոսերու մէջ կապաստանի: Գիւղի քահանան այդ օրը չի փախչիր՝ լաւ համարելով մնալ և ամէնէն առաջ նահատակուիլ՝ չտեսնելու համար իր զաւակներուն մահը: Երեկոյեան կողմ՝ ժամը 5-ին, գիւղը կը շրջապատուի Հիւսէյն փաշայի աշիրէթներով (Թամիր փաշայի լամուկ Թահար էֆէնտու հրամանատարութեամբ) և ոստիկաններով: Քահանայի հարևան պայազէտցի մուհաճիր Եուսուֆի կինը քահանան կը կանչէ իր տունը և, իմացնելով կառավարութեան դիտաւորութիւնը հայերը կոտորելու մասին, զայն կը պահէ իր ախոռին մէջ մինչև արշալոյս: Քիւրտերն ու թիւրքերը կը սկսին կրակել գիւղին վրայ և տեսնելով՝ դիմադրում չկայ՝ ներս կը մտնեն և հանդիպող տղամարդիկ գնդակամահ ըրին: Կը մտնէին տներ, թաքստոցներ կը փնտռէին և բոլոր տղամարդիկը կը հանէին ու կը սպաննէին: Դաշտին մէջ ալ կը սկսին խուզարկութիւն, ինչպէս և ծովափը: Առնջկուսցոց մեծ մասը դաշտին մէջ կը սպաննուի: Գիւղին մէջ կը սպաննուին նաև 3 հատ 4-8 տարեկան տղաներ: Շատ մը կիներ կը բռնաբարուին և 5 աղջիկներ ալ կառևանգուին. անոնցմէ կազատուի միայն մէկը (Խաթուն Յակոբեան), որ Պիթլիս, ապա Ալջաւազ տարուելէ յետոյ ռուսերու գալու ժամանակ կազատուի: Քահանան պահող քիւրտի կինը ապրիլ 8-ի առաւօտեան, իմանալով, որ հայ պահող թիւրքերն ալ կը վտանգուին, կու գայ տէրտէրին կիմացնէ, որ իր տունէն հեռանայ: Տէրտէրն ալ կերթայ ծովեզերք և կը մտնէ անոր հողաթմբին մէջ փորած որջին մէջ: Ան այնտեղ կը մնայ 8 օր: Գիշերները ծովափին թաքնուածները կելնէին թումբին վրայ, կը պահուէին և իրենց համար կանաչ խոտեր կը հաւաքէին ուտելու, իսկ ցերեկները կը քաշուէին կրկին իրենց թաց որջերը: 8 օրէ յետոյ քահանան տեսնելով, որ ինքը անօթութենէ պիտի մեռնի հոն, կերթայ ինքն ալ վանքի աւերակներուն մէջ կապաստանի: Հոն եղողներն ալ կանաչով կապրին: Երբեմն ալ գիւղը երթալով՝ քանդուած հորերու հացահատիկները կը տանէին ու կուտէին: 9 օր ալ հոն կը մնայ, մինչև որ Լիմ անապատէն նաւ կը ղրկուի, և բոլոր պահուածները նաւ կը մտնեն ու կազատուին, կերթան Լիմ անապատ: Թէ՛ ծովափնեայ թումբերուն տակ, թէ՛ դաշտին մէջ և թէ՛ վանքի աւերակներուն քով ու գիւղին մէջ սպաննուածներուն ամբողջ թիւը 59 տղամարդու կը հասնի: Առնջկուսի կանայք ու երեխաները 5 օր կը մնան իրենց գիւղը, քիւրտերը կու գան և բռնի կը գաղթեցնեն Կարաքէշիշ գիւղը՝ ըսելով, թէ՝ «Դուք ձեր պահուած տղամարդկանց հաց կը ղրկէք»: Ամբողջ 30 օր անոնք կապրին Կարաքէշիշի մէջ խաղալիք դառնալով քիւրտ ու թիւրքի կիրքերուն, մինչև որ ռուս բանակը կը մտնէ Արճէշ-Ալջաւազը: Այն ժամանակ թիւրքեր և քիւրտեր կը փախչին, իսկ առնջկուսցի կանայք կը մնան, կազատուին ու կը դառնան իրենց գիւղը: Լիմ ապաստանողներն ալ կերթան հոն, բայց տեսնելով, որ անհնար է հոն ապրիլը՝ ուտելիք չկար՝ միասին կը գաղթեն Թիմարի Խժիշկ գիւղը, ուր կը մնան մինչև յունիս 15, ապա կը դառնան գիւղը և կապրին հասած հունձքերով: Յուլիսի 14-ին Առնջկուսը կը գաղթէ դէպի Կովկաս՝ հայ կամաւորներու ցուցմունքին վրայ: Անոնք Ականց հասած ժամանակ Զիլանայ ձորի քիւրտերը կը յարձակուին վրաները: Կամաւորները փութով օգնութեան կը հասնին և քրտերը ցիրուցան կընեն: Ժողովուրդէն ոչ ոք չի վնասուիր, սակայն կամաւորներէ կը վիրաւորուին քանիներ: Այնուհետև առնջկուսցիք անվտանգ կը հասնին Իգդիր, ապա Էջմիածին, ուր կը մնան մօտ 3 շաբաթ: Նահանջի ճանապարհին մեռան 3 կին, 8 կին ալ, հիւանդ լինելով, գիւղը մնացին ու անյայտացան: Էջմիածնի մէջ ալ բաւական մահացողներ եղան...»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 274-276:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 69-70:

Զոհերի ընդհանուր թվաքանակի մասին, ըստ էության, ստույգ տեղեկատվություն գոյություն չունի, սակայն հունիսին վկայվել է 60 սպանվածների և 67 ողջ մնացածների մասին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց, 1, գ. 22, թ. 13:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:

1916 թ. մարտին նշվել է, որ Մեծ եղեռնի օրերին սպանվել էր 154 առնջկուսցի:

Մարտիրոսեան Ն., Համեւրոպական պատերազմի ընթացքում ամայացած Արեւելեան Հայաստանի գաւառների վիճակագրութիւնը, «Վան-Տոսպ», 1916, դ 16, 13 մարտի, էջ 7:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:

Սակայն այս տվյալները թերևս չեն արտահայտում իրականությունը, ընդ որում, մարդկային կորուստները, ըստ ամենայնի, ավելի մեծ էին, քանի որ, օրինակ, միայն Սեդրակ Հարությունյանի՝ 150 հոգուց բաղկացած գերդաստանից փրկվել էին ինքը և հորեղբոր որդին:

Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, վկ. 10, Երևան, 2011, էջ 95:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:

1915 թ. հուլիսի 3-ին գյուղապետ Մկրտիչ Սաֆարյանը, Թովմաս Մալխասյանը և Ասպատուր Եղիազարյանն ապրուստի միջոցներ և կենդանիներ են խնդրում 70 տուն գյուղացիների համար. «Մեր գիւղը վերջին կռիւի ընթացքին գրէթէ ամբողջովին խաղտւեցաւ և քանդուեցաւ. հիմայ ապրուստի ոչ մի միջոց չունենք: Ցանքերը հասնելու վրայ են, բայց ոչ մի կենդանի չունենք, միջոցներ չունենք մեր ցանքերը քաղելու: ...կը խնդրենք, որ մեր գիւղի 70 տուն գիւղացիների համար աշխատող կենդանիներ և ապրուստի միջոցներ շնորհէք»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 12, թ. 24:
Տե՛ս նաև «Աշխատանք», 1915, N 24, 13 յունիսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:

Նույն թվականի հուլիսի 14-ի դրությամբ նշվել է, որ Առնջկուսում «...ո՛չ մի տուն չէր այրուած», իսկ 1916 թ. արդեն «...անյայտ է գիւղին վիճակը, որովհետև կառավարութիւնն արգիլած է գիւղացիներու մուտքը այնտեղ»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 274:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:

Բնակչություն

Գյուղի պատմական հուշարձաններն ու առաջին հերթին գերեզմանոցը հուշում են, որ Առնջկուսը դարեր շարունակ եղել է գավառի զուտ հայաբնակ և մարդաշատ գյուղերից մեկը, սակայն վիճակագրական տվյալները սկիզբ են առնում միայն ԺԹ դարի 2-րդ կեսից: Դրանք փաստում են, որ մինչև Համիդյան ջարդերն Առնջկուսի բնակչությունն ընդհանուր առմամբ աճել է: Հետո ոչ միայն կտրուկ նվազել է հայերի թվաքանակը, այլև պատմության մեջ առաջին անգամ գյուղում հաստատվել են մի քանի տուն քրդեր: Իհարկե, սահմանադրական կարգերի հաստատումից հետո հայերին հաջողվում է ձերբազատվել այս անկոչ հյուրերից, սակայն բազում դարեր զուտ հայաբնակ Առնջկուսին այլևս միայն մի քանի տարվա գոյություն էր վերապահված:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:

Հայտնի է, որ 1916 թ. օգոստոսին Էջմիածնի Եղբայրական օգնության որբանոցում էր գտնվում առնջկուսցի 12-ամյա Ռուբեն Հակոբի Վարդանյանը:

Ցուցակ Ս. Էջմիածնի «Եղբայրական օգնութեան որբանոց»-ի մէջ ապաստարան գտած տաճկահայ երեխաների, «Արարատ», 1917, Բ-Գ, էջ 250:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:

Անվանի մարդիկ

ԺԹ դարավերջին հիշվում է հեքիաթասաց Դավիթ մուխսի Հարությունյանը:

Հայկունի Ս., Ժողովրդական հէքիաթներ, «Էմինեան ազգագրական ժողովածու», 1902, հ. Դ, էջ 174-216 («Մեռուկ Մանուկ», «Ջան փօլատ», «Շնորհալի աղջիկը», «Արևելցոց և արևմտցոց թագաւոր», «Սագարած աղջիկը», «Արդարադատ դատաւոր», «Խելքով խարս ու դովլաթ») և Հայ-քրդական վէպեր, «ԷԱԺ», 1904, հ. Ե, էջ 25-53 («Ըռօստամի Զալ» և «Բէճան»):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:

Տնտեսություն

Դեռևս նախքան Համիդյան ջարդերը և Մեծ եղեռնը (ամենակարճ ժամանակահատվածում վերականգնելով հիմնավեր տնտեսությունը) առնջկուսցիներն անդուլ աշխատանքի շնորհիվ կարողացել են ապահովել ապրուստի բավարար միջոցներ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:

Դա է վկայվել ինչպես 1888 թ., երբ գյուղը հիշվում է որպես նյութական ոչ վատ վիճակ ունեցող բնակավայր (ունեին 20 գութան և նույնքան էլ սայլ), այնպես էլ 1914 թ. (ունեին 1500 ոչխար, մոտ 1000 սևատավար (գոմեշ չունեին), 32 ձի, 100 էշ, 42 գութան, 72 արոր, 80 սայլ, տարեկան արդյունաբերվում էր շուրջ 1700 խալվար ցորեն, 600 սայլ խոտ):

Колюбакин А., Материалы для военно-статистического обозрения Азиятской Турции, том VIII, часть II, Тифлис, 1890, С. 147.
Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. 1, էջ 274:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:

1909 թ. նշվել է. «Այս գիւղին մէջ ալ յաջորդաբար կբնակին Հիւսէյին փաշայի ծառաները, և իրենց բազմաթիւ ոչխարներ ու դուարներ գիւղացւոց հաշուով պահել կուտան, ամէն տեսակ նեղութիւններ պատճառելով անոնց. սոյն գիւղէն ալ մեծագումար դրամ ու ցորեան տուգանք առած է»:

Ս. Ն., Գործերը Վասպուրականի մէջ, «Բիւզանդիոն», 1909, N 3774, 24 փետր./9 մարտի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:

Առավելապես հողագործությամբ և մասնավորապես հացահատիկի մշակությամբ զբաղվող առնջկուսցիների համար իրենց արտադրանքը վերջնական տեսքի բերելու առումով մեծ նշանակություն ուներ գյուղի հարավային կողմում գտնվող հացահատիկ աղալու համալիրը. «Սիփանա սարից ջրերով լի գետ էր իջնում, վրան քսանհինգ ջրաղաց էր շարժվում»:

Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, վկ. 10, Երևան, 2011, էջ 94:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:

Քահանա

1499 թ. հիշվում են Մինաս և Դանիել քահանաները, իսկ 1866 թ.՝ տեր Գալուստը:

Հայերեն ձեռագրերի ԺԵ դարի հիշատակարաններ, հ. Ա, Երևան, 1955, էջ 277:
Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց, հ. 9, կազմ.՝ Պողարեան Ն., Երուսաղէմ, 1979, էջ 12, ձեռ. 2806զ:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 74:

Մեծ եղեռնի նախօրեին գյուղում քահանայագործում էր Խաչատուր Զաքարյանցը, որը հրաշքով ողջ է մնում:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 273:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 74:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Առենջկուս
Առընճկուս
Առինչկոս
Առինջկուս
Առնչկուս
Արանչկուս
Արենջ
Քավուշթուք

Ստորև ըստ ժամանակագրական համադրման ներկայացնում ենք գավառի չափանիշներով իր բազմամարդությամբ աչքի ընկած Առնջկուսի բնակչության թվաքանակն արտացոլող առավել հավաստի վիճակագրական տվյալներից կազմված աղյուսակը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1858	25	183				«Արծուի Վասպուրական», 1858, տախտակ Ա: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:
1878		1025				ԳԱԹ, Թորոս Ազատյանի ֆոնդ, բաժ. 57/III, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:
1888	70					Колюбакин А., Материалы для военно-статистического обозрения Азиятской Турции, том VIII, часть II, Тифлис, 1890, С. 147. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:
1895	57	943			Մեկ այլ աղբյուրի համաձայն՝ գյուղն ուներ 50 տուն հայ բնակիչ (Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում, էջ 196):	Նօթինկ, Տեղեկագիր Վասպուրականի 1895 թ. սեպտեմբեր և հոկտեմբեր ամիսների, «Հնչակ», 1896, N 8, 15 ապրիլի, էջ 63: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:
1897	47		6			Маевский В., Ванский вилает. военно-статистическое описание, Тифлис, 1901, С. 286. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:
1898	40		5			Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում, էջ 196: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:
1909	53	413				Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, էջ 43: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:
1913/14	55	421			Ըստ Վ. Տերոյանի՝ նույն ժամանակահատվածում գյուղն ուներ 45 (Բադալյան Գ., Վարազդատ Տերոյանի վիճակագրական նյութերն Արևմտյան Հայաստանի բնակավայրերի վերաբերյալ, «ԲՀԱ», 2005, N 1, էջ 215), իսկ ըստ տեր Խաչատուրի՝ 60 տուն հայ բնակիչ (Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 273-274):	Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում, էջ 17: Տե՛ս նաև Թէոդիկ, նշվ. հոդվ., «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71:
1915	60	413			1916 թ. դրությամբ Եղեռնը վերապրած առնջկուսցիները բնակվում էին Սուրմալուի Գեչերլու, ինչպես նաև Խաթունարխ, Խզնավուզ (ներկայիս Արմավիրի մարզ) գյուղերում և Էջմիածնում (Հայոց ցեղասպանությունը..., հ. I, էջ 276):	Մարտիրոսեան Ն., Համեւրոպական պատերազմի ընթացքում ամայացած Արեւելեան Հայաստա¬նի գաւառների վիճակագրութիւնը, «Վան-Տոսպ», 1916, N 16, 13 մարտի, էջ 7: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 71: